بمپور حلقه واسط تمدنها

بخش بمپور در چهار صد کیلومتری جنوب غرب زاهدان واقع و از توابع شهرستان ایرانشهر می باشد ،بمپور که در قدیم به تمام وسعت شهرستان ایرانشهر فعلی اطلاق می شد ، در شهریور 1314بموجب تصویب نامه هیات وزیران نام بمپور به ایرانشهر بدل گردید .در قدیم الایام این محل را بن پهل ( شهر آخر ) می نامیده اند و این وجه تسمیمه به دلیل آن بود که بن پهل آخرین شهر در قلمرو اشکانیان در شاهراه کاروان رو بسوی هند بوده است . در بعضی از کتب تاریخی از بمپور و قلعه آن به نام تمپتوح نام برده شده است که این وجه تسمیه با توجه به ترکیب دو کلمه تومپ ( تپه ) و توح ( بزرگ ) در زبان بومیان اینجا تپه بزرگ معنی می دهد و این نامگذاری به سبب قرار گرفتن ارگ حاکم نشین آن بر فراز یک تپه بزرگ است .

در تاریخ باستان شناسی بلوچستان غربی ، سه تپه، بمپور ، چاه حسینی و خوراب از مهمترین محوطه های باستانی و مسکونی بوده اند که در این بین بمپور همواره مهمترین منزلگاه در این ناحیه بصورت حلقه واسطی مناطق تمدنی پیرامون خود ( تمدن های نواحی داخلی ایران ، تمدن های سند و هند ) را در زمینه های بازرگانی ، اجتماعی و فرهنگی به یکدیگر پیوند می داده است .
به استناد پاره ای از نوشته ها بمپور به عنوان مرکز پورا در زمان کوروش کبیر در فاصله سالهای (530-559 ) قبل از میلاد تحت سلطه وی بوده است .
از جمله مهمترین وقایع تاریخی این منطقه قبل از حمله اعراب عبور لشکر اسکندر مقدونی از این ناحیه و نجات آنها به علت آبادی منطقه در عبور به سمت نواحی داخلی ایران در بازگشت مصیبت بار از صحاری بلوچستان پس از پایان حمله به هند بوده است .

قلعه بمپور- یادگارساسانیان- قلب بلوچستان عظمت فروریخته - خفته دربوته فراموشی

قلعه بمپور معروف ترین قلعه در سرتاسر بلوچستان است،این قلعه بر روی یک تپه ساختگی که بدون تردید خاک آن رااز جاهای دیگر آورده اند بنا نهاده شده است.قلعه به صورت دو تکه ساخته شده که ازنظر ارتفاع با هم یکسان نیستند.
صحن پایین که درب ورودی در دیواره شرقی آن قرار گرفته و برجهایی چند نیز آن را احاطه کرده اند مقر ساخلو منطقه مسکونی و نظامی بوده علاوه بر این اصطبل اسب هاو یک نقب برای فرار از محاصره ها هنگام تسخیر قلعه از سوی مهاجمان و یا جهت یورش از پشت و شبیخون زدن به نیروهای محاصره کننده قلعه استفاده می گردیده است درآن قرار دارد.قسمت فوقانی قلعه ارگ و حاکم نشین بوده که بلندی تپه اش از صحن پایین بیشتر و نفوذ به داخل ارگ برای مهاجمان به علت بلندی و شیب تند تپه ی آن کار ساده ای نبوده است .در دیواره ی اطراف قلعه ده برج دفاعی قرار داشته است.
ارتفاع تپه قلعه به اعتقاد هانری پاتینجر که به سال 1810 میلادی ان را دیده است حدود یکصد یارد و محیط قاعده آن هشتصد یارد است.(هر یارد برابر 92 سانتی متر)
تاریخچه قلعه
در زمینه قدمت قلعه نظرات متفاوتی بیان شده است .
پاتینجر نظامی انگلیسی به روایت از بومیان منطقه چنین آورده است:
((افسانه و روایت عامیانه ای در میان مردم حاکی است هنگامی که ارتش عظیمی از گبرها(زرتشتی)از این راه عبور می کرد فرمانده انها به سواران دستور داد تا توبره اسبان را از خاک و گل پر کرده و روی هم بریزند تعداد سواران آنچنان زیاد بود که وقتی خاکها را بر روی هم انباشتند تپه ی فعلی به جای ماند))
فرانسوا بالسان سیاح ،جهانگرد و معاون آکادمی ماورا دریاهای فرانسه که به سال 1335 ه.ش قلعه بمپور را دیده معتقد است:آثاری که من در قلعه بمپور بدست آوردم ، طبق نظر متخصصان موزه لوور فرانسه اقلا مسبوق به دوره ساسانیان تشخیص داده شد.
تحقیقات وکاوش های علمی خانم دکتر بئاتریس دکاردی در تپه ی باستانی بمپور که به لطف شناسایی اولیه ی این نقطه ی باستانی به وسیله باستان شناس پر کار مجاری الاصل انگلیسی مارک اورل اشتین صورت گرفت ثابت کرده از دوران ما قبل تاریخ کانون هایی در دشت های بمپور وجود داشته است.
دکاردی معتقد است اشیا و ظروف بدست آمده در تپه ی باستانی بمپور از نظر تاریخی تمدن اولیه سرزمین بلوچستان غربی را در بمپور ثابت می کند که به منزله ی واسطه ای میان تمدن های غربی ایران و تمدن های سند پاکستان بوده است .سفالهای بدست آمده در بمپور که به عقیده دکاردی مسبوق به تا 2700 سال ق.م هستند ، نشان می دهد این مکان پیش از تاریخ در نتیجه ی خشک شدن تدریجی از آبادی افتاده است در حالیکه سابقا بسیار آباد بوده و جمعیت زیادی در خود جای می داده است و ارتباطات فرهنگی نیز با سایر محوطه های پیرامون خود داشته است.
شباهت بنای قلعه بمپور با ساختمانهای دوره ساسانی منطقه (قلعه دختر و قلعه ی بم در کرمان) نشان می دهد که تاریخ اولیه این قلعه می تواند تا دوره ساسانی عقب برده شود.
عده ای بدون هیچ گونه دلیل و مستندات تاریخی قلعه را مسبوق به دوره ی افشاریه و حتی نزدیکتر از آن دوره قاجاریه معرفی کرده اند اما شواهد امر بنای آنرا کهن تر از این زمان ها معرفی می کند . ذکر یک نمونه از حوادث مربوط به دوره صفویه بی اساس بودن چنین ادعایی را به راحتی ثابت می کند.

احمد علی خان وزیری در تاریخ کرمان می نویسد:
((گنج علی خان حاکم مقتدر صفوی با هجوم به بلوچستان به سال 1022 ه.ق ملک شمس الدین ولد ملک دینار از نژاد صفاریه سیستان که دارالملکش قلعه بن فهل بود را در قریه کوچ کردون شکست داد ملک به ناچار به قلعه تحصن جست سپاه گنجعلی خان قلعه را در محاصره گرفت پناهندگان به قلعه پس از دو ماه پایداری تسلیم شدند. بنا بر این ملک شمس الدین را به پایه سریر اعلی شاه نزد عباس فرستادند و ریاست آن دیار به ملک میرزا واگذار شد .))
اهمیت تاریخی و موقعیت نظامی قلعه
پاتینجرانگلیسی( متخصص قلاع نظامی) ضمن تمجید از قلعه بمپور معتقد است که این قلعه به مناسبت وضع نظامی خاص خود می تواند در قبال بزرگترین قشون مقاومت کند.
بالسان در سیاحت نامه خود آورده است.
محل قلعه را بالای تپه مزبور برحسب تصادف تعیین نکرده بلکه منظور استراتژیک داشته اند زیرا آن تپه طوری به اطراف مشرف می باشد که محال است یک مهاجم بتواند به قلعه بمپورنزدیک شود بدون اینکه به نظر مدافعین برسد به همین دلیل وی معتقد است قلعه بمپور یکی از قلاع نظامی قدیمی و مهم آسیا و از بزرگترین قلاع خاورمیانه است.
سروان جنگینز در توصیف قلعه بمپور نوشته است:
در بمپور قلعه ای بسیار خوش بنا به ارتفاع صد پا به چشم می خورد این قلعه در 3 مایلی رودخانه است که از نظر سوق الجیشی حائز اهمیت فراوان است و به خاطر آن جنگهای خونین زیادی بر پا گردیده است.
قلعه بمپور در تاریخ گذشته بلوچستان همواره استوار ترین پناهگاه برای قوی ترین روسای بلوچ بوده واز نظر نظامی و تسخیر نا پذیری حائز اهمیت بوده است به همین دلیل بارها در زمانهای مختلف و به خصوص در دوره ی قاجاریه به دفعات محاصره و بمباران شد .
خونبار ترین حملات به بمپور و قلعه آن
پس از پایان حکمرانی ملک دینار که علاوه بر علم و خرد مطلق العنان و متکبرانه بر مکران تسلط داشت و این سلطه را ارزانی خداوند به خود تلقی می کرد به گونه ی که بر نگین انگشتری اش این بیت نقش بسته بود :
خداوند جهان را گر نبودی ملک بسیاری ندادی کیج و مکران را چنین ارزان به دیناری
وقتی نوبت حکمرانی به ولد ملک دینار به نام ملک شمس الدین رسید در سال 1022 ه . ق گنجعلی خان حاکم مقتدر کرمان ماموریت یافت تا قلعه بن پهل را تصرف کند ، در این میان ملک برای دفاع در حوالی قریه کوچ گردون با سپاه کرمانیان در آویخت اما تاب مقاومت نداشت و نا چارا به قلعه مستحکم خویش پناه جست و گنجعلی خان پس از دو ماه محاصره و پایداری ساکنان آن قلعه را مفتوح و ریاست آن دیار به ملک میرزا واگذار و ملک شمس الدین به همراه فرزند دیگرش گروگان عازم اصفهان شدند .
لشکر کشی پیر محمد خان بیگلر بیکی هرات و اصلمس خان از فرستادگان نادر شاه افشار و نبرد بی امان آنها با تفنگچی و جماز سواران بلوچ تحت فرمان ملک شپر خان حکمران بمپور در محلی موسوم به چیل نادر ، هر چند که با شکست سپاه بلوچ و محاصره قلعه انجامید اما پس از ناکامی در تصرف قلعه ، سپاه فرستادگان نادر نا چارا به سوی دیگر نواحی بلوچستان حمله ور شدند .
همزمان با شورش آقاخان محلاتی و حمایت محمد علی خان حاکم بمپور از او در سال 1257 ه.ق زمانی که حبیب اله خان شاهسون امیر توپخانه به آن یورش برد صدمات زیادی را متحمل گشت که بلوچ ها هنوز هم آن واقعه ی خونبار را درحافظه تاریخی خود از یاد نبرده اند .
این قلعه که تسخیرش به منزله از کار انداختن قلب بلوچستان بوده آخرین بار به سال 1307 ه.ش توسط نیروهای شرق و جنوب به سرکردگی سرتیپ امان اله جهانبانی در دوره ی پهلوی اول به توپ بسته شد و بدین ترتیب قلب بلوچستان پس از قرنها به ضرب توپ و خمپاره از تپش افتاد.
قلعه ای که در برابر عظمت و تسخیر ناپذیری اش تمام باجگیران فاتح دست کم یک بار مزه تلخ شکست را پای آن چشیده اند و روزگاری هر گوشه اش عظمتی داشته که بیانگر اقتدار و رازهای نهفته بسیاری است می رود که به سرنوشت محتوم همان کسانی بپیوندد که جز درد رنج برای مردم بلوچ چیز دیگری را به یادگار نگذاشتند ، کسانی که امروز در لابلای تاریخ خفته اند می رود که قصر شان نیز چون نامشان رفته رفته با بادها و طوفانهای تند و رگبارهای سیل آسا فرو ریزد و از خاطر ها محو شود .
یادگار ساسانیان قلب پر حادثه بلوچستان امروز عظمتش فرو ریخته و خفته در بوته فراموشی هر ساله در اثر آب شستگی وباد به ریگهای روان صحرا می پیوندد.اما عظمت گذشته اش از دور چشمان هر بینده علاقمند به هویت و میراث گذشتگان را به خود جلب می کند .

بمپور درطول تاریخ بعنوان یکی از باراندازهای مهم ومنزلگاه های اصلی در ناحیه پهل وپهره به صورت حلقه ی واسطی مناطق تمدنی پیرامون خود رادرزمینه های بازرگانی، تجاری ،اجتماعی وفرهنگی به یکدیگر پیوند می داده وهمواره دارای تمدن درخشانی بوده است. تحقیقات وکاوشهای باستان شناسانی چون مارک اورل اشتین وبخصوص خانم دکتر بئاتریس دکاردی در تپه باستانی غرب قلعه بمپور نشان می دهد،نخستین استقرارها دربمپورازجانب مرکز وجنوب فلات ایران درهزاره چهارم قبل ازمیلاد اتفاق افتاده است. به عقیده دکاردی دشت های بمپور،سرتختی وخوراب ازمهمترین کانونهای ماقبل تاریخ دراین منطقه اند .بمپوربعنوان یکی ازکهن ترین مناطق سکونتی بلوچستان ایران به استناد پاره ی از نوشته ها به عنوان مرکز پورا در زمان کوروش کبیر در فاصله سال های ( 530 – 559 ) قبل از میلاد تحت سلطه وی بوده و برای سالیان دراز (تاسال1300هجری قمری ) مرکز حکومتی به شمار می رفته است. اهمیت بمپور دربلوچستان ایران به حدی بوده که بعنوان مرکزحکمرانی بلوچستان بارها مورد حمله قرار گرفته وتسخیر قلعه ودژمستحکم آن به منزله ازکارانداختن قلب بلوچستان قلمداد می شده است.
در سال 1022 ه.ق گنجعلی خان حاکم کرمان ماموریت یافت قلعه بن فهل راتصرف کند در این زمان ملک شمس الدین ولدملک دینار درحوالی قریه کوچ کردون باسپاه کرمانیان درآویخت اماتاب مقاومت نداشت به قلعه پناه جست وگنجعلی خان پس از دو ماه محاصره قلعه وپایداری ساکنان آن ،قلعه را مفتوح وریاست آن دیار را به ملک میرزا واگذارکرد
قلعه بمپور به خصوص دردوره قاجاریه بارها محاصره وتوپ بسته شد که فجیع ترین آن درزمان فرار و طغیان آقا خان محلاتی درسال1257ه.ق زمانی رخ داد که حبیب اله خان شاهسون امیر توپخانه آن رابه مدت ده روز محاصره کرد و حملات مرگباری بر علیه بلوچ ها تدارک دید که تا امروز بلوچ ها با بیان لفظ قجر آن فجایع دردناک را در حافظه تاریخی خود حفظ نموده اند .
برای آخرین باربمپوروقلعه آن در زمان طغیان سردار دوست محمد خان بارکزایی به سال 1307 ه.ش توسط نیروهای شرق وجنوب به سرکردگی امان اله جهانبانی موردحمله قرار گرفت وبه توپ بسته شد،بدین ترتیب قلب بلوچستان پس از قرن ها اقتدار به ضرب توپ وخمپاره از تپش افتاد.
نام تاریخی بمپورکه روزگاری به تمام وسعت شهرستان ایرانشهر فعلی اطلاق می شد ، در شهریور 1314 بموجب تصویب نامه هیات وزیران به ایرانشهر بدل گشت و پس از آن شهر تاریخی و قلب بلوچستان، بن پهل باستانی ( بمپور ) از خاطرها محو و به بوته فراموشی سپرده شد .