بمـپــور در گـذر زمـان

بمـپــور در گـذر زمـان

تالیف :  محمد علیم آچاک

سرگذشت تاریخی بمپور،حماسه پهلوانی ها ، شجاعت ورنجهای دردناک قومی است که ناچاراتسلیم سربی می شدند که ازلوله تفنگ حکام زورگو بیرون  می آمد،سرگذشت غم انگیزحکامی است که جز درد ورنج چیز دیگری برای اخلافشان بجانگذاشتتند وداستان طغیان سردارانی است که ازدارالملکشان" قلعه بن پهل" سرزمینی وسیع رابانفوذ مادی ومعنوی خود اداره می کردندو بالاخره  بمپور در گذر زمان داستان رشد حق شناسی ، ملیت دوستی ، ایران خواهی ، تعلق  و تعهد قوم بلوچ به این سرزمین است 

موقعیت جغرافیایی واقلیمی :

بمپور که در قدیم به تمام وسعت شهرستان ایرانشهر فعلی اطلاق می شد ، در شهریور 1314بموجب تصویب نامه هیات وزیران نام بمپور به ایرانشهر بدل گردید بخش بمپور درچهارصدکیلومتری جنوب ومغرب زاهدان واقع وازتوابع شهرستان ایرانشهر می باشد.مرکز این بخش شهربمپوردربیست وپنج کیلومتری ایرانشهر ودرمغرب آن واقع است.عرض جغرافیایی آن 27درجه و 7دقیقه و35 ثانیه شمالی وطول جغرافیایی آن 60درجه و7دقیقه و15ثانیه شرقی است.

ارتفاع آن ازسطح دریا 510 متر ودرحدود 2859 کیلومتر مربع مساحت و بیش از 50000  نفر جمعیت دارد که شامل دو دهستان بمپور شرقی به مرکزیت روستای نوکجوب وبمپور غربی به مرکزیت روستای قاسم آباد است. بمپور ، دشت نسبتا صاف وهمواری است که رسوبات آبرفتی تشکیل دهنده آن مربوط به دوران سوم زمین شناسی است. به موازات رسوبات آبرفتی ، تپه های شنی ونوار باریکی ازتشکیلات آهکی الیگوسن نیز در آن گسترش دارد.

آب و هواى ناحیه گرم و خشک و کویرى است .

میانگین درجه حرارت در منطقه حدود 20 تا 25 درجه سانتیگراد بوده ، میزان رطوبت نسبى هوا بسیارکم و بارندگى سالیانه نامنظم است(کمتر از 100 میلیمتر).

یخبندان در منطقه بسیار نادر و روزهاى ابرى کم است .

ریزشهاى جوى در منطقه بصورت باران و اکثرأ رگبار است و بارش برف بندرت دیده مى شود و قسمت اعظم آن به زمستان و اوایل بهار مربوط مى شود.

زمین شناسى عمومى منطقه

از نظر تقسیمات زمین شناسى ایران منطقه بمپور  در زون جنوب خاورى ایران و بین دو ورقه بزمان در شمال و ورقه اسپکه در جنوب واقع بوده و بر اساس نقشه واحدهاى ساختمانى-رسوبى ایران ،م.ح.نبوى ،1355 میتوان آن را جز، زیر پهنه جازموریان در نظر گرفت .

این منطقه از نظر زمین شناسى بسیار جوان میباشد.بطورى که بخش اعظم آن را رسوبات کواترنرى در بر میگیرد.

قدیمیترین و جوانترین رسوبات آن بترتیب مربوط به زمان میوسن و کواترنرى است.بگونه اى که میتوان اذعان داشت پیدایش وتشکیل و تکامل این منطقه در زمان ترشیرى ومتاثر از عملکرد فازهاى الپى سنوزوئیک (ساوین-اتیکن و پاسادنین ) صورت پذیرفته است.

توپوگرافى

مرتفع ترین بخش منطقه به ارتفاع 693 متر در جنوب ورقه و پست ترین آن به ارتفاع 487 متر در جنوب باخترى ورقه مربوط به تپه هاى ماسه اى کواترنرى است.

سیستم آبراهه ها در منطقه از روند عمومى شمال خاورى-جنوب باخترى و خاورى-باخترى تبعیت نموده ، نقش مهمى را در زهکشى و آبیارى منطقه دارند.

از آبراهه ها و رودخانه هاى معروف در منطقه میتوان رودخانه بمپور را نام برد که در 6 کیلومترى جنوب غربى بمپور قرار داشته و از ارتفاعات خاورى ایرانشهر سرچشمه میگیرد و به نامهاى محلى کارواندر و دامن نامیده میشود.

تکتونیک منطقه

بر اساس مطالعات صورت گرفته روى نقشه 250000/ 1 ایرانشهر میتوان گفت که منطقه بمپور  از نظر تکتونیکى بسیار پایدار و مقاوم وآرام است و از آرامش تکتونیکى بر خوردار است .

پتانسیل معدنى منطقه

بر اساس نقشه پراکندگى کانسارها و شاخصهاى معدنى, منطقه بمپور  از نظر شاخصهاى معدنى فلزى و پراکنش کانسارهاى مصالح ساختمانى و غیر فلزى حائز اهمیت بوده و استحصال کانه هاى حاوى عناصر منگنز -آهن-کرومیت-تالک در منطقه عمومیت دارد

لرزه زمین ساخت منطقه

از دیدگاه لرزه زمین ساختى منطقه بمپور  در حوزه سایزموتکتونیک قسمت مرکزى بخش خاورى ایران که نمایانگر محیط بین صفحه اى است قرار مى گیرد.( بین بلوک لوت و مکران)

بر اساس نقشه احتمال وقوع زلزله بر حسب درجه مرکالى نیز  این منطقه در محدوده 5 تا 6 درجه مرکالى قرار میگیرد که در صورت وقوع زمین لرزه میزان خسارت وارده کم و یا حتى بدون خسارت است.

بر اساس نقشه هاى پهنه بندى خطر نسبى زمین لرزه در مناطق جنوب خاورى ایران نیز ،منطقه بمپور  پیرامون پهنه با خطر نسبى نسبتاً پایین-پایین قرار مى گیرد که احتمال وقوع زمین لرزه هاى ویرانگر در آن بسیار بعید است و از نظر خطر زمینلرزه براى احداث شهرهاى جدید و گسترش مناطق مسکونى مناسب است.

معذالک رعایت آیین نامه طراحى ساختمانى در برابر خطر زمینلرزه امرى اجتناب ناپذیر میباشد.

وجه تسمیه :

در بعضی از افسانه های محلی وجه تسمیه آنرا مربوط به بهمن پسر اسفندیارمی دانند که اول بهمن پوربوده وبه مرورزمان به بمپور تبدیل شده است.برطبق اظهارنظر بسیاری از فضلای ایران وبه استناد کتب تاریخی درقدیم الایام این محل را بن پهل می نامیده اند که به معنی شهر آخر می باشد.

به نظرنگارنده وبابررسی بعمل آمده درآثار متقدمین و  متاخرین، نام باستانی این محل بن پهل بوده که باگذشت زمان به بن فهل، بن فول،بن فور،بن پور،بم پور               ( Bompoor) تغییـر نـام پیـدا کـرده وامروز به اشتبـاه توسط فـارسی زبـانـان بم پور      ( (Bampoorتلفظ می شود.

پیشینه بـاستانی وحوادث تـاریخی :

به استناد پاره ای از نوشته ها بمپور به عنوان مرکز پورا در زمان کوروش کبیر در فاصله سالهای  (530-559 ) قبل از میلاد تحت سلطه وی بوده است .

از جمله مهمترین وقایع تاریخی این منطقه قبل از حمله اعراب عبور لشکر اسکندر مقدونی از این ناحیه و نجات آنها به علت آبادی منطقه در عبور به سمت نواحی داخلی ایران در بازگشت مصیبت  بار از صحاری بلوچستان پس از پایان حمله به هند بوده است .

بمپور درطول تاریخ بعنوان یکی از باراندازهای مهم ومنزلگاه های اصلی در ناحیه پهل وپهره به صورت حلقه واسطی مناطق تمدنی پیرامون خود رادرزمینه های بازرگانی،اجتماعی وفرهنگی به یکدیگر پیوند می داده وهمواره دارای تمدن درخشانی بوده است. تحقیقات وکاوشهای باستان شناسانی چون مارک اورل اشتین و خانم دکتر بئاتریس دکاردی در تپه باستانی غرب قلعه بمپور نشان می دهد،نخستین استقرارها دربمپورازجانب مرکز وجنوب فلات ایران درهزاره چهارم قبل ازمیلاد اتفاق افتاده است. به عقیده دکاردی دشت های بمپور،سرتختی وخوراب ازمهمترین کانونهای ماقبل تاریخ دراین منطقه اند .بمپوربعنوان یکی ازکهن ترین مناطق سکونتی بلوچستان ایران برای سالیان دراز (تاسال1300هجری قمری ) مرکز حکومتی به شمار می رفته است. اهمیت بمپور دربلوچستان ایران به حدی بوده است که بعنوان مرکزحکمرانی بلوچستان بارها مورد حمله قرار گرفته وتسخیر قلعه ودژمستحکم آن به منزله ازکارانداختن قلب بلوچستان قلمداد می شده است.

در سال 1022 ه.ق گنجعلی خان حاکم کرمان ماموریت یافت قلعه بن فهل راتصرف کند  در این زمان ملک شمس الدین ولدملک دینار درحوالی قریه کوچ کردون باسپاه کرمانیان درآویخت اماتاب مقاومت نداشت به قلعه تحصن جست وگنجعلی خان پس از دو ماه محاصره قلعه وپایداری ساکنان آن ،قلعه را مفتوح وریاست آن دیار را  به ملک میرزا واگذارکرد.

قلعه بمپور به خصوص دردوره قاجاریه بارها محاصره وبمباران شدکه فجیع ترین آن درزمان فرار آقا خان محلاتی درسال1257ه.ق زمانی که حبیب اله خان شاهسون امیر توپخانه آن رابمدت ده روز محاصره کرد صدمات زیادی خورد.

برای آخرین باربمپوروقلعه آن به سال 1307 ه.ش توسط نیروهای شرق وجنوب به سرکردگی امان اله جهانبانی موردحمله قرار گرفت وبه توپ بسته شدوبدین ترتیب قلب بلوچستان پس از قرن ها اقتدار به ضرب توپ وخمپاره از تپش افتاد.

محوطه های باستانی ومکانهای تاریخی :

درتاریخ باستانشناسی بلوچستان غربی سه تپه ،بمپور،چاه حسینی ، واقع در دشت سرتختی وتپه خوراب درمجاورت روستای محمدآبادازمهمترین  محوطه های باستانی این منطقه اند.

مهمترین بنای تاریخی بجامانده ازفرهنگ وتمدن این سرزمین قلعه بمپور است که در قدیم الایام قلعه بن پهل نامیده شده است. دربسیاری از کتب تاریخی ازبمپوروقلعه بمپوربه نام” تمبـتوح” نام برده شده که ترکیب دو واژه تمپ و توح درزبان بومیان این منطقه به معنای تپه بزرگ است. قلعه بمپور برروی یک تپه ساختگی بنا شده ومعروفترین قلعه درسرتاسربلوچستان است ،در زمان خوداز نظر استراتژیک وتسخیرناپذیری به تعبیر بسیاری ، ازبزرگترین قلاع نظامی خاورمیانه بوده است . بسیاری معتقدند ارتش عظیمی ازگبرها که از این نقطه می گذشتنددرعهد باستان آن راساخته اند. نتیجه بررسی های بعمل آمده درسفالهای کشف شده توسط فرانسوا بالسان وبرطبق نظر متخصصان موزه لوور فرانسه تاریخ بنای اولیه این قلعه می تواند حداقل تا دوره ساسانیان عقب برده شود . این قلعه بدلیل موقعیت سوق الجیشی مهم بعنوان مرکز حکمرانی بلوچستان درزمانهای گوناگون بارها مورد حمله قرارگرفته وتوسط افرادی چون سرهانری پاتینجر ، سرپرسی سایکس ،سروان پت جنگنیر،فرانسوابالسان، خانم بئاتریس دکاردی ،اورل اشتین وتنی چند ازحکمرانان ونویسندگان داخلی مانند فیروزمیرزافرمانفرما،عبدالحمیدمیرزا،مهدی خان سرتیپ ، علاءالملک و اسلام کاظمیه مورد بازدید قرارگرفته است وهریک درتوصیف آن به مطالب مهمی اشاره نموده اند.

سابقه‌ و تاریخچة‌ آموزش‌ عمومی‌

سابقه‌ آموزش‌ عمومی‌ به‌ سبک‌ جدید در بمپور به‌ سال‌ 1317 ه . ش‌ بازمی‌گردد، در این‌ سال‌ اولین‌ دبستان‌ بمپور به‌ مدیریت‌ مرحوم‌ سعدوی‌ و بنام‌دبستان‌ تفتان‌ بمپور تاسیس‌ و راه‌اندازی‌ شد، از اولین‌ بنای‌ آموزشی ‌ منطقه‌ که‌در نزدیکی‌ قلعه بمپور قرار داشت‌ هم‌ اینک‌ فقط‌ حصارهای‌ شکسته‌ باقی‌مانده‌ است‌. نخستین‌ معلمانی که‌ قریب 60  سال‌ پیش‌ به‌ این‌ منطقه‌پاگذاشتند و نهال‌ تعلیم‌ و تربیت‌ را در این‌ خطه‌ کاشتند، مرحوم‌ سعدوی‌،مرحوم‌ عظیمی‌ و مرحوم‌ علی‌ اصغر اسلامی‌بوده‌اند درود می‌فرستیم‌ برروان‌ پاک‌ اوّلین‌ معلمان‌ خود که‌ آغازگر خدمتی‌ بس‌ عظیم‌ به‌ مردم‌ رنجیده‌ وسختی‌ کشیده‌ بمپور بودند. بعد از تأسیس‌ این‌ مدرسه‌، دومین‌ مدرسه‌ بمپوربوسیله‌ مهندسین‌ اداره‌ دارائی‌ به‌ مناقصه‌ واگذار شد و مطابق‌ نقشه‌ وزارت‌فرهنگ‌ با حیاط‌ وسیعی‌ که‌ باغ‌ کوچکی‌ می‌نمود تأسیس‌ شد. در نخستین‌سالهای‌ دهه‌ 30 اوّلین‌ دبستان‌ دخترانه‌ نیز در بمپور دایر گردید. قبل‌ ازپیروزی‌ انقلاب‌ نمایندگی‌ بمپور زیر نظر اداره‌ فرهنگ‌ ایرانشهر بود که‌متأسفانه‌ کمتر مورد توجّه‌ قرار می‌گرفت‌. در نیمة‌ دوم‌ سال‌ 1361 بمپور به‌منطقة‌ آموزش‌ و پرورش‌ تبدیل‌ شد.

در سال‌ 1335 مرکز کشاورزی‌ بمپور برای‌ تربیت‌ مروج‌ و معلّم‌ تأسیس‌گردید که‌ این‌ امر کمک‌ مهمی‌ به‌ گسترش‌ آموزش‌ عمومی‌ در دهات‌بلوچستان‌ نمود، زیرا فاغ‌التحصیلان‌ این‌ مرکز بعنوان‌ معلم‌ خدمت‌ می‌کردند.

جاذبه های توریستی :

آشنایی با فرهنگ اقوام ساکن درمنطقه بخصوص درزمینه پوشش که از شبیه ترین لباسهای محلی به دوره های پارتی وساسانی است وصنایع دستی سوزن دوزی ظریف بلوچی وبررسی نقش های جذاب ،حیرت انگیز وهنرمندانه نوک انگشتان دختران بلوچ ازمهمترین جاذبه های صنایع دستی وهنرهای سنتی قلمداد می شود.

قلعه بمپور که روزگاری هرگوشه اش عظمتی داشته ، بیانگر اقتدارها ورازهای نهفته بسیاری است ، قلعه ای که اغلب  باج گیران فاتح دست کم یک بار پای آن مزه تلخ شکست راچشیده اند، باوجوداین که دراثر آب شستگی وتداوم بی توجهی به آن می رود که به ریگهای روان صحرا وسرنوشت محتوم کسانی که امروز درلابلای تاریخ خفته اند ،  بپیوندد، اما هنوز هم ساختمان قلعه ، برج وباروهای درهم ریخته آن مهمترین جاذبه تاریخی  منطقه است.

رودخانه بمپور ازمعدود رودخانه های بلوچستان ایران  است  که علی رغم خشکی منطقه آب دایم دارد وبه دلیل جریان زیر زمینی دربعضی جاها به اعتقاد بسیاری ازعجیب ترین رودهای جهان محسوب می شود.

سد وزنی بمپور در 12 کیلومتری مغرب ایرانشهر ودرمجاورت روستای محمد آبادبه طول 60 متر که به سال 1331 توسط شرکت پرسیزیون بانظارت بنگاه مستقل آبیاری ساخته شده است ازدیگرجاذبه های دیدنی منطقه است.

مزارع و باغات نخلستان های سرسبز روستاهای محمد آباد، نوکجوب ، مچوقاسم، بمپور، خیرآباد ،دهمیر و میرآباد در کنار تپه ماسه های حوالی روستاهای شمس آباد ، سعیدآباد ،قاسم آباد و جعفر آباد هنوز هم  بیانگر حکایت ،سال های آبادانی  و خکشکسالی منطقه است .

وجود مراکز علمی ، تحقیقاتی  همانند مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی بلوچستان و مرکز  آموزش علمی – کاربردی بمپور از دیگر جاذبه های  دیدنی منطقه است .

قشربندی اجتماعی منطقه :

قشربندی اجتماعی دربمپور به علت سالها عملکرد خالصجات وبا ازمیان رفتن خاندانهای حاکم ( ملوک صفاری ـ ملک دینار واعقاب او ) وبیش از یک قرن ونیم حکومت شیرانی ها  برآن دست خوش تحولاتی شده است.

امروز اصلی ترین اقشار اجتماعی که ازسالهای دور درمنطقه بمپور ساکن هستند عبارتند از:

لوارزهی ( سپهرام ،پهلوانزاده ، ستاوند ، بمپوری و…)، سابکی ، بامری ، دکالی ، رودینی ، دهمیری ، باشی زهی ، نارویی ، دینارزهی و ...

رجال وشخصیت ها :

مهمترین افرادی که اززمان شاه عباس صفوی تاکنون دراین منطقه قدرتی به هم زده و  موقعیتی بدست آورند عبارتند از :

ملک دینار ، ملک شمس الدین ، ملک میرزا ازملوک صفاری حاکم بربمپور ، پس ازآنها مهراب خان لنگ ، محمد علی خان ، سردار حسین خان وسعید خان  درقلعه بمپور حکمرانی بدست آورده اند،  پس از سرکوبی دوست محمدخان وبه توپ بستن قلعه بمپور اداره روستاهای خالصجات به کدخدایان بومی سپرده شد.

گنجینه های از یاد رفته

امروز دربمپور تنی چند از چهره های هنری وقهرمانان ورزشی باموفقیت هایی که بدست آورده اند توانسته اند خود را در سطح ملی مطرح نمایند: 

                          

-شیرمحمد اسپندار یگانه دونلی نواز ایران ، دارنده دکترای افتخاری در موسیقی سنتی از کشور فرانسه ازچهره های شناخته شده این موسیقی در سطح بین المللی است . 

-مهتاب نوروزی  سوزن دوز ظریف دوزی بلوچی ساکن روستای قاسم آباد زنی که عاشق سوزن است ، ازچهره های برجسته سوزن دوزی بلوچستان و گنجینه های فراموش شده هنرهای سنتی ایران است.

- یوسف دهمیری قهرمان  و رکورد دار دوهای سرعت( 60 و 100 متر ، 200 متر و 100 × 4  ) ایران دردهه 60 و عضو تیم ملی جمهوری اسلامی ایران در المپیک آسیایی هیرو شیما ،ساکن روستای دهمیر.

www. Bampoor.orq.ir