تاریخ شناسی و باستان شناسی سیستان (4) و (5 قسمت آخر)

 

پیشینه ی باستان شناسی سیستان
 

تمدن سیستان :سیستان در دانش باستان شناسی از جایگاه والایی برخوردار است، امروزه نیک می‌دانیم که سیستان در دورانهای پیش از تاریخی و تاریخی به منزله ی پلی میان تمدنهای شرق و غرب فلات ایران عمل می‌کرده است. اما تمدنها و فرهنگهای باستانی مستقر در سیستان و هویت تاریخی آنها تا مدتها از چشم باستان شناسان پنهان مانده بود.دورافتادگی نسبی و صعوبت و دشواری اوضاع جغرافیایی، به ویژه سختی زیست محیطی امروز سیستان این اندیشه را قوت داده بود که در عهد باستان نیز اوضاع چنین بوده و اینجا همواره سرزمینی خشک و کم حاصل و مالاً به دور از مدنیت بوده است. پژوهشها و کاوشهای باستان شناسی درست خلاف این تصویر را ثابت کرد.

اینک در پرتو و یافته‌های دانش باستان شناسی معلوم شده که سیستان در ادوار باستانی یک مرکز بزرگ و مهم تمدنی در نیمه ی شرقی و جنوب شرقی فلات ایران بوده است. که از یک سوی با تمدنهای شمال شرقی فلات ایران و تمدنهای شمال غربی شبه قاره ی هند و ازسوی دیگر با تمدنهای مرکزی فلات ایران و تمدنهای میانرودان باستانی درارتباط تنگاتنگ فرهنگی و بازرگانی بوده است.
نخستین بررسی‌های باستان شناسی به معنی دقیق آن تنها در آغاز سده ی بیستم میلادی در سیستان شروع شد.

محققان و باستان شناسان معروفی چون سرپرستی سایکس، جی، پی، تیت و اورل اشتین انگلیسی و ارنست امیل هرتسفلد آلمانی در سیستان گشت و گذار مطالعاتی انجام دادند.
اورل اشتین درسال‌های 15- 1916 و هرتسفلد در ماه ژانویه سال 1925 میلادی سیستان را مورد مطالعه جدی و دقیق قراردادند.
این بررسیها نمایان ساخت که تا چه حد سیستان از نظر آثار باستانی و محوطه‌های تاریخی و فرهنگی غنی است.درجای سیستان محققان باستان شناس آثار متعددی از تمدنها و فرهنگهای باستانی را شناسایی کردند.
اشتین برای نخستین بار در کوه خواجه آثار یک بنای بزرگ خشتی را مشاهده کرد و آن را بقایای یک پرستشگاه بودایی دانست. بعدها هرتسفلد مطالعات دقیق‌تری درباره ی این محوطه به عمل آورد و نشان داد که این آثار بقایای یک مجموعه ی معماری پارتی متشکل از کاخ، آتشگاه و دژ است، او موفق به برداشت نقشه ی محوطه شد .و بعدها آثار بسیار زیبایی از نقاشیها و گچ‌بریهای پارتی این کاخ را منتشر کرد.

سال‌ها بعد موسسه ی مطالعات خاورمیانه و دور دانشگاه رُم در ایتالیا موسوم به ایزمئو، که بررسیها و پژوهشها و کاوشهای باستان شناسی خود را بیشتر در منطقه ی جنوب آسیا متمرکز کرده است،علاقمند به مطالعات در سیستان شد. بررسیهای باستان شناسی هیئت ایتالیایی در سیستان از 1960 تا 1978 میلادی ادامه داشت. این هیئت پس از شناسایی و بررسی مقدماتی در دو محوطه باستانی شروع به کاوش کرد. نخست در مجموعه ی با ارزش دهانه ی غلامان که برای نخستین بارمعرفی می‌شد و دوم در محوطه ی وسیع و کم نظیر شهر سوخته که پیشتر اشتین در مطالعات خود به اهمیت آن اشاره داشت. باری تا پیش از انقلاب اسلامی ایران، هیئت باستان شناسی ایتالیایی به مدت دو دهه در سیستان سرگرم کاوشهای علمی بود و حاصل مطالعات انجام شده ی خود را در کتاب‌ها و نشریات مختلف چاپ و منتشر ساخته است. پس از انقلاب این پژوهشها بر اساس سیاستهای فرهنگی دولت جمهوری اسلامی ایران متوقف شد تا آنکه در سال 1363 از سرپرست هیئت ایتالیایی دکتر مارینسیو توزی دعوت شد که برای تحویل قرارگاه باستان شناسی زابل به ایران بیایند،در ان زمان سید محمود موسوی نیز در رأس گروهی در معیت هیئت ایتالیایی به زابل امده و پرونده ان هیئت را سیستان بستند و اشیاء و آثار فرهنگی موجود در قرارگاه زابل را تحویل گرفتند، بخشی را به زاهدان و بخشی دیگر را به موزه ی ایران باستان منتقل ساختند.
در طول سالهای جنگ تحمیلی به علت عدم امکان پرداختن به امور زیر بنایی و فرهنگی، روند مطالعات باستان شناسانه ی سیستان متوقف ماند اما خوشبختانه در سال جاری (1370) سازمان میراث فرهنگی کشور با توجه به اهمیت آثار باستانی سیستان و درک ضرورت تأسیس موزه‌های استانی چون موزه ی زاهدان و زابل که به همت رضا زابلی خوشبخت- سرپرست وقت اداره ی میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان- در حال انجام و شکل گرفتن است؛ دو برنامه ی بررسی تحت عنوانهای «شناسایی و بررسی حوزه ی اطراف دریاچه ی هامون» و «شناسایی و بررسی منطقه ی بی‌بی دوست»، به سرپرستی حسن رضوانی و یک برنامه ی کاوش تحت عنوان «فصل اول کاوش کوه خواجه» که ادامه ی کاوش‌‌های هرتسفلد در کوه خواجه است،‌ به سرپرستی سید محمود موسوی را به مرحله ی اجرا در آورد. این هیئتها نخستین هیئتهای ایرانی است که از چندی قبل در سیستان سرگرم کار شده است.

ضمناً گفتنی است که این مطالعات را سازمان میراث فرهنگی کشور با آموزش دروس علمی دانشجویان رشته ی باستان شناسی مرکز آموزش عالی سازمان میراث فرهنگی کشور توأم ساخت تا هم دانشجویان ضمن کار در این منطقه ی سرشار و غنی و نه چندان راحت توان و تجربه ی کار صحرایی را پیدا کنند و هم از نیروی جوان دانشجویی برای پیشرفت کار پژوهشی استفاده شود. 

تاریخ و باستان شناسی سیستان (5 قسمت آخر)

آثار باستانی و بناهای تاریخی سیستان
 

پراکندگی آثار باستانی و بناهای تاریخی در سیستان همانند بسیاری از دیگر جایهای فلات ایران چشمگیر است در جای جای این خطه ی عزیز و شریف آثار تمدن کهن گذشتگان ما و تداوم و استمرار فرهنگ و تمدن غنی اسلامی- ایرانی ما رخ می‌نمایاند. در اینجا به معرفی برخی از آن ها که البته در حوزه ی جغرافیایی سیستان ایران واقع هستند- می‌پردازیم:
1- شهر سوخته: مجموعه‌ای از تپه‌های باستانی که در فاصله 65 کیلومتری زابل واقع شده است. یکی ازمراکز مهم تمدنی جنوب شرقی فلات ایران بوده و یکی از مهمترین محوطه‌های باستانی ایرانی محسوب می‌شود. مساحت مجموعه ی تمدنی شهرسوخته به 151 هکتار می‌رسد و بلندترین نقطه ی آن از نقطه ی صفر سطح دشت فعلی 18 متر ارتفاع دارد. این محوطه از 3200 تا 2000 پیش از میلاد مسکون بوده است. مهمترین و اساسی‌ترین دوره ی تمدن آن مقارن سالهای 2500 ق م بوده که در آن زمان جمعیتی برابر 5000 نفر داشته و محدوده ی شهر بالغ بر 80 هکتاری شده است. در کهن‌ترین لایه ی تمدنی شهر سوخته یک لوحه به خط پیش عیلامی (Proto- Elamite) کشف شده که البته تا کنون موفق به خواندن آن نشده‌اند ولی احتمالاً متنی بازرگانی است. شهر سوخته به عنوان یک پایگاه و مرکز تجاری در عهد باستان عمل می‌ کرده، سنگ لاجورد معروف بدخشان در افغانستان امروزی به اینجا آورده می‌شده و پس از کار کردن به روی آن به میانرودان و مصر صادر می‌گردیده است. برخی معتقدند ایالت باستانی و معرف اَرَت (Arrata) که در متون سومری از آن نام برده شده همین شهر سوخته باید باشد. 2- دهانه ی غلامان: بقایای یک شهر معتبر دوران هخامنشی در فاصله ی 24 کیلومتری جنوب شرقی زابل در مجاورت روستای قلعه نو قرار دارد. از سال 1962 هیئت ایتالیایی به سرپرستی اومبرتور شراتو در اینجا دست به کاوش زد و آثار یک مقر حکومت محلی مقاررن نوران هخامنشی را در اینجا کشف کرد. 3- کوه خواجه: همان گونه که بیشتر اشاره شد تنها عارضه ی کوهستانی دشت سیستان کوه خواجه است. در اطراف و بر روی این کوه آثار باستانی و بناهای تاریخی چندی دیده می‌شود که عبارتند از: 4-شهر قدیم زرنج: ویرانه‌های پایتخت باستانی سیستان که با استناد متون بر دست تیمور لنگ منهدم شد و در نزدیکی هامون واقع است. 5-قلعه سام: بنایی از عصر اشکانی که در 25 کیلومتری جاده ی زابل -زاهدان قرار دارد. 6-قلعه رستم: مجموعه‌ای شهری است که در 60 کیلومتری زابل و متعلق به قرون میانه ی اسلامی. 7-آتشکدة کرکوی: از این بنا تنها نامی باقی مانده چرا که در نزدیکی زابل امروزی در دهی به نام کرکو تپه‌ای واقع است که کاملاً به زیر مساکن روستایی رفته و چیزی از آن جز چند دیوار مخروبه دیده نمی‌شود.مجموعه ی بناهای خشتی دهانه ی غلامان شامل کاخ ها و معبد، گویا مرکز ایالت سیستان یعنی زرنگ عهد هخامنشی بوده است.

قلعه کافران/ که همانا محوطه ی اصلی و مجموعه ی معماری پارتی متشکل از کاخ، آتشگاه و دژ است،مصالح اصلی آن خشت است و به ندرت از آجر و سنگ لاشه نیز در بناهای آن استفاده شده است. هرتسفلد در اینجا آثار نقاشیهای زیبایی کشف کرد که تعدادی از آنها در موزه ی برلین و بقیه در انبار موزه ی ایران باستان محفوط است. نیز آثار گچ بری‌های تزئینی هنرمندانه‌ای در اینجا کشف گردیده است.
قلعة کوک کهزاد/ که عبارت است از مجموعه‌ای از بناهای جسیم و ستبر خشتی بالاتر از قلعه کافران روی ستیغ کوه خواجه که آثار دو بنای بزرگ که پوشش گنبدی داشته اند قابل مشاهده است این مجموعه در ارتباط تنگاتنگ با مجموعه ی قلعه کافران است.
کوشک چهل دختر/ که در تداول محلی «کوچک چل گنجه» نامیده می شود. قلعه‌ای است در قسمت جنوبی کوه که گویا در کنار مجموعه ی بناهای پارتی قلعه کافران و کوک کهزاد نقش پادگانی را ایفا می‌کرده و کاملاً بر اطراف اشراف داشته است.
زیارت خواجه غلتان/ این ساختمان در بخش شمال غربی کوه واقع شده است و عبارت است از یک تکه بنای اسلامی که در نزد مردم از تقدس خاصی برخوردار است.
زیارت پیر گندم بریان/ در نزدیکی خواجه غلتان که به مانند آن بنایی از دوره ی اسلامی است.

برخی دیگر از آثار باستانی سیستان که به دلیل خودداری از اطاله ی کلام فقط به ذکر نامی از آنها بسنده می‌کنیم، عبارتند از: میل قاسم آبد، قلعه تیمور، زاهدان کهنه، تپه و قلعه ی پارت- ساسانی شهرستان (رام شهرستان)، بقایا و ویرانه‌های شهر منهدم شده ی اسلامی به نام بی‌بی دوست و تک بنای موسوم به برج افغان در بخش شمالی آن.
تپه‌های تاسوکی، تپه اسک، تپه کندر، تپه لشکران 1 و 2، تپه کفتارک، تپه‌های روباه بزرگ و کوچک، تپه خواجه احمد، رنده، قلعه نمرود، قلعه سکوهه، قلعه کافی، قلعه کوهک، قلعه مچی و بسیاری دیگر.
منبع: فصلنامه آثار- ش 2 سال 1380  

http://shahresookhte.blogfa.com/